TANIKLARIYLA TARAMA SÖZLÜĞÜ VERİLERİNE GÖRE UR- / VUR- FİİLİNİN DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİİLLERDEKİ KULLANIMLARI

İlk yazılı kaynaklardan itibaren Türkçenin sözvarlığı içinde yer alan ur- / vur- fiili, Türkçenin tarihî gelişimi içinde gerek asıl fiil gerekse deyimleşmiş birleşik fiiller içinde kullanımı açısından Türkçenin sözvarlığı zenginliklerinden birini oluşturmuş ve oluşturmaktadır. Clauson, ur- fiilinin “kolun kullanımına bağlı olarak yerleştirmek (to put) ve vurmak (to strike)” olmak üzere iki anlamı olduğunu vurgulamış ve fiilin yerleştirmek anlamıyla kullanımının deyimleşmiş kullanımlarda yaygınlık gösterdiğini dile getirmiştir (1972: 194). Ur- fiilinin bu iki temel anlamından zaman içinde yeni yan anlamlar, soyut anlamlar kazandığı görülmektedir. Bir sözcüğün kazandığı yan ve soyut anlamları belirlemenin en iyi yolu, o sözcüğün eşdizimliliğinin irdelenmesidir. Bu çalışmada, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü'nde yer alan ur-/ vur- fiilinin eşdiziminden oluşan deyimleşmiş birleşik fiiller üzerinde duruldu. Ur- / vur- fiilinin eşdiziminden oluşan deyimleşmiş birleşik fiiller ilk olarak fiil-tamlayıcı ilişkisi açısından değerlendirildi ve Türkçenin tarihî gelişimi içinde fiil-tamlayıcı ilişkisi açısından bir farklılık olup olmadığı belirlendi. İkinci olarak ur- / vur- fiiliyle oluşturulan deyimleşmiş birleşik fiiller eşdizimlilik açısından incelendi. Ur- / vur- fiilinin isim unsuruyla eşdizimi ilk olarak ismin kökenine göre ele alındı, buna göre ilgili kullanımlar Türkçe isim + ur- fiili, Arapça isim + ur- fiili, Farsça isim + ur- fiili, yansıma ve diğer isimler + ur- fiili şeklinde sınıflandırıldı. Ayrıca ur- fiilinin birlikte kullanıldığı ismin niteliğine göre de bir tasnif denemesi yapıldı. Bu çerçevede insan bedeniyle ilgili isimler (el, ayak, baş, boyun, ağız, göz, kulak, yüz gibi)+ ur-, nesne isimleri + ur-, algı oluşturmaya yönelik eylemsiler / isimler + ur-, söz ve sesle ilgili isimler + ur-, sayrılıkla ilgili isimler + ur-, ısı ve ateşle ilgili isimler + ur-, yer ile ilgili isimler + ur-, yazı ve resimle ilgili isimler + ur-, hareket isimleri + ur- ve diğer isimler + ur- başlıklarına yer verildi. Üçüncü olarak ur- fiilinin anlamlarına göre deyimleşmiş birleşik fiiller tasnif edildi. Ayrıca Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü'nde yer alan ur- fiiliyle oluşturulan deyimleşmiş birleşik fiillerin Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki kullanımları fiil-tamlayıcı ilişkisi ve eşdizimlilik açısından karşılaştırıldı.