KIRGIZ TÜRKÇESİNDE SES UYUMLARININ SEBEP OLDUĞU SES DEĞİŞMELERİ

Dillerde ünlü ve ünsüzlerde meydana gelen değişmelerin çeşitli sebepleri vardır. Bu değişimlerin bir bölümü, münasebette bulunulan diller, kültürler, iklim ve coğrafya gibi dilin “dış tarihi” ile ilgilidir. Diğer önemli bir kısmı ise, dilin iç dinamiklerinden kaynaklanan “dilin iç tarihi” ile ilgili değişme ve gelişmelerdir. Türk dilinde ünlüler ile ilgili “kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık”, ünsüzlerle ilgili de “tonluluk-tonsuzluk” uyumu adı verilen önemli ve özel bir uyum sistemi bulunmaktadır.Çağdaş Türk yazı dillerinde bu uyum sistemlerinin durumu önemli farklılıklar göstermektedir. Kırgız Türkçesi, çağdaş Türk yazı dilleri arasında ünlü ve ünsüz uyumlarını en ileri düzeye taşıyan ve en sağlam biçimde işleten yazı dilidir. Bu uyum sistemleri geliştikçe, dil kendi doğası gereği, kelime tabanlarında ve ekleşme durumunda karşılaştığı uyuma aykırı biçimleri değiştirip dönüştürerek uyuma uygun hale getirmektedir. Türk yazı ve konuşma dillerinin tümünde bulunmakla birlikte, ünlü ve ünsüz uyumlarına bağlı ses değişmelerinin en karakteristik ve yaygın örnekleri, Kırgız Türkçesinde görülmektedir. Onun için bu çalışmada “ses uyumlarının sebep olduğu ses değişmeleri” Kırgız Türkçesi özelinde incelenmeye çalışılmıştır. Ünlü uyumu, ünlülerin boğumlanma yeri (art-ön) bakımından benzerlik göstermesi ile ilgili bir uyumdur. Türkiye Türkçesinde; “Kalınlık-incelik uyumu”, “damak uyumu”, “büyük ünlü uyumu” gibi terimlerle ifade edilen bu uyum için Kırgız Türkçesinde “tildin küüsü; kalın ündüü küüsü, ince ündüü küüsü” terimleri kullanılmaktadır. Kalınlık-İncelik uyumu;Türkçe Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu; Kalınlık Uyumu (kalın ündüü küüsü), İncelik Uyumu (İnce Ündüü Küüsü; Yabancı Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu başlıklarında ele alınmıştır. İnce Ünlülerin Kalınlaştırılması ve Kalın Ünlülerin İnceltilmesi Yoluyla Kalınlık-İncelik Uyumunun Sağlanması başlıkları ile de ünlü değişimleri örneklenerek nitelikleri gösterilmiştir. Düzlük yuvarlaklık uyumu, çağdaş Türk yazı dillerinde farklı düzeylerdedir. Bu uyumun tanımı Türkiye Türkçesine göre değil Kırgız Türkçesine göre yapılmış ve değişim örnekleri bu tanım bağlamında incelenmiştir. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Sebep Olduğu Ses Değişmeleri de Türkçe ve yabancı kelimelerde ayrı ayrı örneklenmiştir. Çağdaş Türk yazı dillerinde yine farklı düzeylerde işletilen ünsüz uyumu (tonluluktonsuzluk), Kırgız Türkçesinde çok ileri düzeye taşınmıştır. Özellikle kelime kök ve tabanlarına getirilen eklerin uyum dolayısıyla değişime uğradıkları görülmektedir. Ünsüz uyumu dolayısıyla, özellikle tonsuz karşılığı olmayan, tonlu ünsüzlerle başlayan (Ör. lAr > lar, ler, lor, lör, dar, der, dor, dör, tar, ter, tor, tör) ekler, tonlu ve tonsuz ünsüzlerden biri ile biten kelimelere eklendiklerinde ünsüz uyumuna uyabilmek için değişirler. Çalışmada, yukarıda belirtilen ünlü ve ünsüz uyumlarından kaynaklanan ses değişmeleri bir sistem dâhilinde örneklendirilerek incelenmiştir.