XIX. Yüzyıl Doğu Türkistan Tarihi Hakkında Yazılmış Olan Birinci Elden Kaynaklar

XIX. yüzyıl, Türk dünyasının en batısından en doğusuna kadar uzanan coğrafyalarda büyük siyasî değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu yüzyılda, Türk dünyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi, en doğu kısmını teşkil eden Doğu Türkistan coğrafyasında da büyük bir siyasî değişim yaşanmıştır. Bu değişimin sonucunda XIX. yüzyılın ikinci yarısının başlarında, Doğu Türkistan'daki yerli Türk halkları bağımsızlıklarını kazanmak için gerçekleştirmiş oldukları faaliyetler neticesinde vatanlarını Çin işgalinden kurtararak Gulca, Hoten, Urumçi ve Kâşgar şehirlerinde kendi siyasî yönetimlerini kurma imkanını elde etmişlerdi. Bu hanlıklardan Gulca Hanlığı ilk önce Rus Çarlığı tarafından ele geçirildi. Daha sonra Çarlık Rusyasıyla Çin devleti arasındaki anlaşmayla Çin'e bırakıldı. Diğer hanlıklardan Hacı Padişah'ın kurmuş olduğu Hoten ve Dunganların kurmuş olduğu Urumçi Hanlığı Kâşgar Emiri Yakup Bey tarafından 1864 yılında Kâşgar şehri merkez olmak üzere Doğu Türkistan coğrafyasında kurulan Kâşgar Hanlığının topraklarına katıldı. Bu hanlıkların en büyüğü ve askeri olarak en güçlüsü olan Kâşgar Hanlığı ise 1877 yılında Çinliler tarafından işgal edildi. Günümüzde, XIX. yüzyılda kurulmuş olan bu şehir devletleriyle alâkalı en güvenilir bilgileri, bu hanlıkların tebaasından olan yazarların Çağatay Türkçesiyle yazmış oldukları yerli tarihî kaynaklardan öğrenmekteyiz. Bunun yanında hem XIX. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Türkistan coğrafyasında kurulmuş olan Kâşgar, Gulca, Hoten Hanlığının siyasî, askerî, sosyal, kültürel, medeni durumu, hem de bu hanlıkların tebaasıyla iç içe yaşayan Çin, Dungan, Kalmuk, Şibo, Solon, gibi diğer milletlerle siyasî, askerî ilişkileri üzerine bizlere önemli bilgiler sunan ve XIX. yüzyılda bu bölgede yaşayan tarihçiler tarafından kaleme alınan birinci el tarihi kaynak statüsüne sahip Molla Bilal Nazımînin Kitâb-ı Guzât Der Mülk-i Çîn, Molla Musa Sayramînin Târîh-i Emniyye, Kârî Kurban Ali Halidînin Kitâb-ı Târîh-i Cerîde-i Cedîde, ve Tevarîh-i Hamse-i Şarkî, Muhammed Kârî Ömerin Ceng-nâme, Muhammed Alemin Tarih-i Kâşgar adlı eserleri bu yüzyılın siyasî ve askerî olaylarını daha iyi anlama, analiz etme noktasında Türk dünyası tarih araştırmacılarına önemli bilgiler sunmaktadır. Sonuç olarak yukarıda zikredilen tarihi kaynaklarda verilmiş olan bilgiler bu bölge üzerine araştırma yapan Türk dünyası tarih araştırmacıları tarafından objektif bir şekilde incelenirse Doğu Türkistan tarihinin XIX. yüzyılıyla ilgili çalışmalara büyük katkı sağlayacağı ve bilinmeyen yahut eksik bilinen birçok bilgiyi aydınlatacağı muhakkaktır.