Bir Sözlü Tarih Metni Olarak Kıssa-i Zelzele ve Konusunun Anadolu Basınına Yansıması

Günümüz tarihçilik anlayışında edebî metinler ve sözlü kültür ürünlerinden yararlanma giderek artan bir olgudur. Yazılı yahut sözlü kültür ortamında yaratılmış bir olay veya durumu anlatan metinler, belgeye dayalı tarih yazıcılığına katkı sunan bir alan haline gelmiştir. Sözlü kültür ortamı ürünlerinden destan, hikâye, efsane, menkıbe, türkü gibi türler sıradan bireylerin yanında özellikle toplumların sosyal tarihini gün yüzüne çıkarmada etkilidir. Türkistan coğrafyasında 1911 yılı başlarında bir dizi deprem meydana gelmiştir. Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Doğu Türkistan ve Kafkaslara uzanan bir sahada etkili olan bu depremler bölgede yaşayanlar için büyük yıkımlara sebep olmuştur. Bu deprem silsilesinin ilki olan ve tarihi kayıtlara Kebin / Kemin depremi olarak geçen felaket, Kıssa-i Zelzele adlı manzum esere de konu olmuştur. Moldo (Molla) Kılıç tarafından kaleme alınan ve destan türüne dahil edilebilecek bu eser Arap harfli olarak 1911 yılında Kazan'da basılmıştır. Eser aynı zamanda Kırgız edebiyatının da ilk yazı örneği olarak kabul edilmektedir. Kıssa-i Zelzele'de işlenen konu önemli bir haber değeri olması bakımından Türkistan Depremi başlığıyla dünya basınında da yer bulmuştur. Özellikle Sırat-ı Müstakim mecmuasında olmak üzere 1911 Türkistan Depremi, İstanbul basınında ve edebiyatında da yankı bulmuştur. Konuyla ilgili ayrıntılı haberler, yapılan toplantılar, toplanan yardımlar ve az sayıda da olsa üretilen edebî metinler gazetelerde yer almıştır. Çalışma, 1911 yılında Türkistan coğrafyasında cereyan eden doğal afetin (deprem) bir edebi metne konu edilişine ve bu konunun İstanbul basınına yansıma biçimine odaklanmaktadır. Bu çerçevede, Moldo Kılıç ve eseri Kıssa-i Zelzele tanıtılarak eserdeki anlatım özellikleri belirlenmiş, Sırat-ı Müstakim mecmuasında yer alan Türkistan depremiyle ilgili haberler ve bu konuyla ilgili yazılan şiirler üzerinden bir sözlü tarih değerlendirilmesi yapılmıştır. Kıssa-i Zelzele adlı eserden Kemin bölgesinde yaşayan Kırgızların o günkü sosyal durumları tespit edilmiştir. Türkistan depreminin Anadolu sahasındaki yankılarında Türkçülük ve İslamcılık fikirleri üzerinden toplumsal bir duyarlılık oluşturulmaya çalışıldığı görülmüştür.